W wielu sprawach spadkowych, zwłaszcza tych, w których do dochodzenia swych praw dochodzi po wielu latach od otwarcia spadku jednym z elementów pobocznych jest kwestia ustalenia, czy konkretne nieruchomości mogące wchodzić do spadku stały się przedmiotem własności innych osób w drodze zasiedzenia.
Z pojęciem zasiedzenia ściśle związane jest pojęcie posiadania samoistnego. Zgodnie z art. 336 kodeksu cywilnego, posiadaczem samoistnym rzeczy jest ten, kto nią faktycznie włada jak właściciel. W postępowaniu o stwierdzenie zasiedzenia przesłanką do stwierdzenia posiadania samoistnego jest fakt, że osoba, na rzecz której miało nastąpić zasiedzenie manifestowała wobec otoczenia swoją wolę władania określonym przedmiotem jak właściciel.
Takimi czynnościami manifestującymi może być np. posiadanie kluczy, uiszczanie podatków lub innych opłat, rozporządzanie nieruchomością, samodzielne dokonywanie takich czynności jak np. naprawy i remonty, ochrona wykonywanego posiadania przed innymi (np. ogrodzenie nieruchomości) a także występowanie jako właściciel w stosunku do innych organów i instytucji.
Należy przy tym pamiętać o art. 339 kodeksu cywilnego z którego wynika ustanowienie domniemania prawnego, że ten, kto rzeczą faktycznie włada, jest posiadaczem samoistnym. Oznacza to, że w celu zastosowania domniemania z art. 339 kodeksy cywilnego wnoszący o stwierdzenie nabycia własności nieruchomości przez zasiedzenie ma obowiązek wykazać tylko, że władał nieruchomością, której dotyczy wniosek przez czas konieczny do zasiedzenia. Ciężar dowodu w zakresie obalenia tego domniemania, zgodnie z art. 6 kodeksu cywilnego, spoczywa na tym, kto kwestionuje samoistne posiadanie wnioskodawcy (lub jego poprzednika prawnego).
Zasiedzieć można zarówno nieruchomości, jak i ruchomości, przy czym nabycie własności ruchomości w drodze zasiedzenia może nastąpić wyłącznie, jeżeli posiadacz samoistny przez cały okres wymagający do zasiedzenia (3 lata) pozostawał w dobrej wierze (nie można zasiedzieć rzeczy ruchomej, będąc w złej wierze).
W obecnym stanie prawnym do zasiedzenia nieruchomości dochodzi po upływie okresu 20 lat poosiadania samoistnego w dobrej wierze i 30 lat posiadania samoistnego w złej wierze, co wynika wprost z art. 172 §1-2 kodeksu cywilnego.
Należy przy tym pamiętać że w różnych okresach historycznych terminy te były inne – obecne terminy obowiązują od 1 października 1990 roku. W okresie od dnia 1 stycznia 1965 r. do dnia 30 września 1990 r. terminy zasiedzenia wynosiły odpowiednio 10 lat posiadania samoistnego w dobrej wierze i 20 lat w złej wierze.
Ta kwestia ma istotne znaczenie, ponieważ postanowienie sądu stwierdzające zasiedzenie ma charakter jedynie deklaratoryjny, a więc jedynie potwierdza fakt nabycia prawa, który mógł zajść wiele lat przed złożeniem do sądu wniosku o zasiedzenie.
Stwierdzenie zasiedzenia odbywa się trybie nieprocesowym, co oznacza, że do sądu nie wnosi się pozwu, tylko wniosek o stwierdzenie zasiedzenia (a sąd nie wydaje wyroku, tylko postanowienie). Wniosek taki może złożyć każdy zainteresowany – nie tylko osoba, na rzecz której zasiedzenie ma być stwierdzone, ale także jej spadkobierca, następca prawny, wierzyciel lub właściciel sąsiedniej nieruchomości, który dochodzi ustanowienia służebności.
Składając wniosek o stwierdzenie zasiedzenia należy określić innych zainteresowanych, jeżeli wnioskodawca ich nie wskaże, lub sąd poweźmie wątpliwości, czy we wniosku wymieniono wszystkich zainteresowanych – sąd wzywa innych zainteresowanych poprzez dokonanie ogłoszenia. W przypadku wniosku o stwierdzenie zasiedzenia nieruchomości, należy go wnieść wyłącznie do sądu rejonowego właściwego ze względu na miejsce położenia nieruchomości.
Zgodnie z art. 40 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, przy składaniu wniosku o stwierdzenie zasiedzenia nieruchomości obowiązuje opłata stała (w odróżnieniu od opłaty stosunkowej), w kwocie 2 000 zł. Oznacza to, dla wysokości tej opłaty nie ma znaczenia wartość nieruchomości podlegającej zasiedzeniu.
